دستگاه
دستگاه
دستگاه آوازهای بزرگ را می نامند و معمولا موسیقی ایران را شامل هفت دستگاه می دانند: ماهور، همایون، سه گاه، شور، نوا، راست پنجگاه.
دستگاه و تعریف آن : این طبقه بندی از چهل پنجاه سال قبل معمول و امروز هم متداول است و ردیف های مختلف موسیقی دان های دوره اخیر از قبیل ردیف آقا حسینقلی، میرزاعبدالله و درویش خان از روی همین ترتیب است”—نظری به موسیقی ج 2 روح الله خالقی
دستگاه، موسیقی فارابی
“موسیقی شناسان قدیمی عرب و ترک دستگاه های دوازده گانه فارابی را مبنای موسیقی خود می دانند که این دستگاهها عبارتند از:
نوا- بوسلیک- راست- عراق- اصفهان- زیرافکند- بزرگ- زنگوله- رهاوی- حسینی- حجازی
و همچنین 32 دستگاهی که در ادوار صفی الدین ارموی آمده است از قبیل:
صبا- عذرا- دو ستکانه- معضوق- خوش سرا- خزان- نوبهار- وصال- گلستان- غم زده- مهرجان- دلگشا- بوستان-زنگوله…”
—موسیقی فارابی، برکشلی
“هر دستگاه موسیقی ایرانی بوسیله یک سلسله صداهایی مشخص می شوند که در هر اکتاو دارای یک چهارم درست و یک پنجم درست می باشد و آن معادل وسعت صدای آوازی انسان یعنی در حدود 2 اکتاو است.
در هر دستگاه عمل ملودی هر یک از درجات گام دقیق و مشخص است و همین است که نوازنده را در بداهه سرائی روی گوشه ها راهنمایی می کند. این درجات گام هر دستگاه صه صدای اصلی موجودند که عملشان بسیار مهم است. صدای نت اول شاهد است و مرکز ملودی محسوب می گردد یعنی صدایی که آهنگ در اطراف آن سیر تکامل خود را می پیماید. صدای دوم نت متغیر نام دارد که به میزان یک لیما یا یک کما بطرف بم یا زیر تغییر مکان می دهد و برای بیان حالات مخصوص مانند غم و شادی بکار می رود.
نت ایست
صدای سوم نت ایست است که آهنگ موقتا روی آن ختم می شود و به اصطلاح فرود می آید. در بعضی دستگاهها نت مایه خود نت ایست و یا نت شاهد و یا هر دو محسوب می گردد و در برخی دیگر نت شاهد تغییر مکان می دهد در این حالت دستگاه در عین حفاظت فواصل اصلی گام رنگ دیگری به خود می گیرد که نغمه یا بیات می نامند و در عین بستگی به دستگاههای اصلی نیمه استقلالی می یابد.مثلا از دستگاه شور چهار نغمه منشعب می گردد.
آهنگ فیلم
نغمه ها
نغمه ها نیز به نوبه خود به وسیله نت های اصلی شاهد و متغیر و ایست مشخص می شوند و حدودشان از یک چهارم یا یک پنجم تجاوز نمی کند. هر دستگاه با یک یا چند قطعه بنام “درآمد” آغاز می گردد.
نغمه ها پی در پی یکدیگر ادامه می یابند و هر یک به وسیله قطعه ارتباطی به نام فرود به دستگاه اصلی متصل می شوند همچنین است ارتباط گوشه های موجود در هر نغمه با نغمه اصلی”—گام ها و دستگاه های موسیقی ایرانی،برکشلی “
دستگاه موسیقی
دستگاههای موسیقی عبارت است از توالی نظام یافته قراردادی نمنه های قالبی موسیقیایی بنام نغمه ها یا گوشه ها که در حوزه تنال آن دستگاه ترتیب یافته است.
پایان هر گوشه یا تعدادی از آنها بوسیله ملودی واسطه یا فرود به حوزه تنال آن دستگاهها و بیشتر به درآمد آن بازمیگردد و تداوم و تاویل به مایه اصلی و دستگاهها را تداعی می کنند.
در حال حاضر اجرای تمام گوشه های یک دستگاه در حین بک برنامه اجرایی معمول نیست و اکثز نوازندگان یا خوانندگان در یک برنامه اجرایی حدود 4 یا 5 گوشه یا کمتر از ردیف را اجرا می کنند. موسیقی سنتی ایران را به هقت دستگاه تقسیم کرده اند که باز مانده مقام های دوازده گانه قدیم به شمار می رود.
این رده بندی احتمالا از اواسط دوره قاجاریه معمول گشته است.
شیوه سنتی
شیوه سنتی اتلاق نام ها به مقام ها تا دوره ناصرالدین شاه قاجار با کلمه آواز ادا می شده است. از اولین متن های تجلی این اصطلاح می توان نسخه چاپ شده دستگاه ماهور چاپ لایپزیک از سرتیپ غلامرضا مین باشیان را ذکر کرد که احتمالا در حدود سال 1911 میلادی به چاپ رسیده است”—چشم انداز موسیقی ایران، ساسان سپنتا
از اساتید آموزشگاه موسیقی ملودی بیشتر بدانید
مفهوم دستگاه
“واژه دستگاه که در قرن اخیر بجای کلمه مقام برگزیده شده و اشاره است به موضع قرار گرفتن انگشتان دست نوازنده بر دسته ساز که هر پرده آن نشان آغاز یکی از دوایز یا گام های موسیقی است”—پیوند موسیقی و شعر، ملاح “
مفهوم موسیقایی دستگاه همراه با تحول موسیقی ایرانی در صد سال اخیر نیز تغییر کرده و این خود یکی از علل بعضی از سردرگمی هایی است که در پی شناخت این پدیده روی داده است.
مفهوم این واژه در رابطه با موسیقی یعنی آنچه که به طریق سینه به سینه به ما رسیده است با مفهوم آن در رابطه با موسیقی ملی یعنی آنچه نگ که در زمان حال بر اساس موسیقی سنتی ساخته و عرضه می شود تفاوت دارد. معنی سنتی دستگاه با مفهوم های ردیف و گوشه همراه است و این مجموعه مفاهیم را باید با هم بررسی و شناسایی کرد.
یک آهنگ کامل
مفهوم سنتی دستگاه” یک آهنگ کامل موسیقی” یا یک مجموعه کامل و مستقل می باشد و مربوط است به وضعیت خاص موسیقی ایرانی قبل از نوآوری های درویش خان.
از مشخصات مهم این دوره است که موسیقی نوشته نمی شود و نوازندگان ناچارند به یاری حافظه موسیقی را اجرا کنند.
هر استادی مجموعه های کامل و مستقلی از آهنگ هایی را که در مجالس می نواخته و یا به شاگردانش می آموخته مجموعه هایی بوده است که یا از استاد خود فراگرفته یا در جایی شنیده یا خودش برای خود تنظیم و ردیف کرده بود است.
این نوع مجموعه های کامل را دستگاه و اجزاء آن را گوشه می نامیده اند.
نام های دستگاه و گوشه
هر دستگاه و هر گوشه هم نامی داشت تا به کمک آن بتوان بدون خط موسیقی آن را به یاد آورد و نواخت. مفهوم جدید این واژه از زمان درویش خان به بعد با رسم شدن آهنگسازی در موسیقی ایرانی کم کم پدیدار شد. درویش خان و هم دوره های او فرم پیش درآمد را رایج کردند و آهنگ های دیگری مانن ترانه و رِنگ نیز برای اجرا در کنسرت ها می ساختند.
آهنگسازی ایرانی
آهنگسازی در موسیقی ایرانی با آثار علینقی وزیری وارد مرحله تازه تری شد و ابعاد گسترده تری پیدا کرد به طوری که خود این آهنگ ها مجموعه های کامل و مستقلی شدند مانند قطعه دختر ژولیده از علینقی وزیری که آهنگی است در دستگاه چهارگاه اما دستگاه چهارگاه نیست.
این نوع استفاده از این واژه که ازین به بعد معمول شد به معنی آهنگی در دستگاه است و به واژه دستگاهها مفهوم تازه ای غیر از مفهوم سنتی آن که به معنی مجموع گوشه ها است بخشید.
در این مفهوم جدید دستگاه گوشه و ردیف نقشی ندارند. مشخص کننده این مفهوم همان مقام های دستگاه می باشند به عبارت دیگر وقتی می گوییم آهنگ دختر ژولیده در دستگاه چهارگاه یا مرغ سحر در ماهور به این معنی است که برای ساختن این آهنگ از مقام های موجود در دستگاههای مربوطه استفاده شده است”—مقاله راست پنجگاه/کتاب ماهور شماره 3، خسرو جعفر زاده
“الحان موسیقی امروز ایران را گوشه می نامند.
این گوشه ها را بر اساس نزدیکی و شباهتی که بین ابعاد و ادوار آنها موجود است تقسیم بندی کرده و در دوازده مجموعه جدید قرار داده اند.
از این دوازدده مجموعه هفت مجموعه است که اهمیت و وسعت و استقلال بیشتری دارند و دستگاه نامیده می شوند.
پنج مجموعه دیگر مستقل نیستند و از دستگاه های مزبور منشعب شده اند و آنها را آواز می نامند…در کتاب ردیف موسیقی ایران مرحوم موسی معروفی هفت دستگاه را به ترتیب زیر پشت سرهم قرار داده است:
1-شور و ملحقات آن 2- سه گاه 3- چهارگاه 4- ماهور 5- همایون و اصفهان 6- راست پنجگاه 7- نوا …” —پژوهشی کوتاه در الحان و اساتید موسیقی، داریوش صفوت
گردآوری از کتاب: فرهنگ موسیقی ایرانی/بهروز وجدانی
آموزشگاه موسیقی ملودی