ردیف
ردیف و تعریف آن در موسیقی دستگاهی ایران
ردیف شرح و تعریف:
موسیقی سنتی ایران به نام ردیف موسیقی که در دست استادان قدیمی است و جزئی از آن مورد عمل نوازندگان امروز است بر هفت دستگاه اصلی و حدود 228 گوشه استوار است”—مهدی برکشلی/گام ها و دستگاه های موسیقی ایران.
از بخش هفت دستگاه موسیقی نیز دیدن نمایید
تاریخچه
“تقریبا بعد از قرن دوازدهم ه.ش است که موسیقی گذشته ایران(مقامی) تبدیل به موسیقی دستگاهی و سپس ردیف می شود که امروز شامل هفت دستگاه و پنج آواز است.
بهترین نمونه ردیفهای استادان گذشته ایران به تایید اکثر موسیقی دانان بنام ردیف میرزا عبدالله ردیف آقا حسینقلی و ردیف عبدالله دوامی است که از لحاظ آموزش، اجرا و حفظ آثار موسیقی سنتی ایران بی مانند به نظر می رسند در اینجا اگر به مفهوم ردیف و هدف و چگونگی پیدایش آن توجه کنیم مسائل زیر قابل بررسی است:
روش ها
1- روش سنجیده و ترتیب منطقی و زیبایی بین گوشه ها و ارتباط آنها را فراهم می سازد و در امر آموزش موسیقی دستگاهی و سنتی ایران نقش بسزایی دارد.
2-راه کار بهتر حفظ شدن گوشه ها را در حافظه انسان مهیا می کند تا نوازنده یا خواننده بتواند بیشترین بهره را هنگام اجرای موسیقی و بداهه سرایی از آن ببرد.
3- روش تقویت ذوق زیبا شناختی و درک مفاهیم معنوی را مهیا می سازد.
4-رپرتوار آهنگها قطعات ضربی و گوشه ها را بطور خلاصه و موجود در حالت انگاره موسیقی اصیل در فرهنگ ما حفظ می کند و نگاه می دارد.
5- روشی مختص به یک استاد موسیقی نیست بلکه ترتیب و انتخاب گوشه و ارتباط بین آنها را برای یک استاد فراهم می آورد.
ردیف میرزا عبدالله
بنابراین در تعریف این واژه می توان گفت ردیف میرزاعبدالله ساخته استاد نیست بلکه گوشه ها و انگاره های آن سنتی است که به روش شفاهی و بطور سینه به سینه از استاد به شاگرد انتقال یافته است. ردیف میرزاعبدالله وابسته به نظم و ترتیب و روش آموزش و یا اجرای استاد است و بیشتر به سلیقه فرهنگی او بستگی دارد.
گوشه کرشمه، نغمه، حزین، بسته نگار، مثنوی و…انگاره هایی از موسیقی ایران است که در همه ردیف ها دارای فضا و انگاره ملودی تقریبا یکسانی است اما در تعریف این واژه ترتیب و چگونگی آن که اول نغمه اجرا شود و سپس کرشمه و یا برعکس می تواند از ویژگی های یک استاد باشد.
طبیعی است که بهترین ترتیب و نظام سنجیده و ارتباط بین گوشه ها از آن بهترین استاد موسیقی باشد.
گفته های دیگران
به همین لحاظ ر دیف میرزاعبدالله و اسماعیل قهرمانی و نورعلی برومند ردیفی سنجیده و منطقی است که ذوق زیبا شناختی استاد را نمایان می سازد”—مجید کیانی/مجله هنرهای زیبای دانشگاه تهران-شماره 1- بهار 1374
“ردیفها شیوه روش کیفیت تنظیم و ترتیب گوشه ها است که از استادان موسیقی دوره قاجار چون میرزا عبدالله میرزا حسینقلی درویش خان و غیره روایت شده است. در این تعریف هم ترتیب تقسیم بندی هفت دستگاه نغمه ها و گوشه ها ملاحظه می شود”—ساسان سپنتا/چشم انداز موسیقی ایران
نظر نوازندگان
“نوازندگان وقتی می گویند “ردیف” مقصودشان سبک و روش و کیفیت تنظیم و ترکیب یک آواز است. در ردیفهای هر یک از استادان اختلافاتی جزئی وجود دارد اما در تعداد دستگاه ها تفاوتی دیده نمی شود”—روح الله خالقی/نظری به موسیقی بخش دوم
“موسیقی ایرانی مانند موسیقی یونانی از یک سیستم بلند دیاتونیک به وجود می آید که امروزه ما به آن سیستم ردیف می گوییم و در تعریف آن همان معنی را می دهد.
دراین تعریف، این سیستم اگرچه در دوران فارابی بر پایه یک سیم دستان نشانی می شد اما بعدها با افزایش سیم و سط سازهای سه تار و تا یه شش دانگ گسترش یافت.
تعریفی دیگر
در تعریف این واژه گوشه ها بدون انفضال به دنبال یکدیگر می آیند و یک دور کامل شش دانگی را تشکیل می دهند که در برگیرنده کل سیستم ردیف است اما نوازنده می تواند بنابر سلیقه خود ازین ساختارهای گوناگون انتخاب کند.
گاهی 4 نغمه گاهی 7 نغمه و گاهی 12 و گاهی 24 نغمه مانند دستگاه ماهور که از یک دانگ قبل از نت شروع و به صفیر راک خاتمه می یابد”—محمدرضا لطفی/ کتاب سال شیدا 1372
“ردیف موسیقی سنتی ایران در چهار مکتب طبقه بندی می شود: مکتب قزوین مکتب شیراز مکتب اصفهان و مکتب تهران”—ردیف آوازی محمود کریمی/محمد تقی مسعودیه
پیدایش ردیف
“از صد سال پیش به عللی الحان و گوشه ها را به سبک جدیدی پشت سر هم قرار داده و ردیف کرده اند و بر حسب شباهت و یا قرابتی که با هم داشتند در هفت مجموعه بزرگ بنام هفت دستگاه جای دادند و کل این مجموعه را ردیف نامیدند.
هر استادی تعدادی از گوشه ها را انتخاب کرده و در ر دیف خود قرار داد. به همین جهت ردیفهای گوناگون به وجود آمدند و هر کدام به نام استادی که آن را تنظیم کرده بود مشهور شد مانند ردیف میرزا حسینقلی میرزاعبدالله درویش خان حسین خان اسماعیل زاده و …
به این ترتیب به علت اختلاف نظر و تفاوت سبک استادان در روایت آن هم اختلاف بوجود آمد بطوری که امروز به جای ر دیف باید از ردیفها سخن گفت و هر موسیقی دانی هم طرفدار یکی از این ردیفها است.
تفاوت در ردیف ها
اختلاف بین ردیفها نه تنها در حالت گوشه ها بلکه در نام و تعداد آنها هم است.
موسیقی ردیفی در زمان ناصرالدین شاه قاجار بوجود آمد و به همین جهت هم می توان آن را ردیف ناصری نامید ولی باید توجه داشت که موسیقی دان اصیل و روحانی مانند محمد صادق خان سرور الملک سماع حضور و فرزند نابغه اش حبیب سماعی و یا استاد اعظم ضیاء الذاکرین و حسینعلی خان نکیسا و… ردیف ناصری را قبول نداشتند و ردیف نواز نبوده اند.
نسل بعدی
نسل بعد این بزرگان مانند استاد صبا گرچه ردیف را کاملا بلد بودند ولی هیچ گاه در مجالس و محافل ردیف نمی نواختند و الهام از موسیقی آوازی می گرفتند. استاد بزرگ معاصر علی اصغر بهاری نیز ردیفنوازی نمی کند و وی هنگام نواختن کمانچه همیشه زیر لب زمزمه می کند.
ناگفته پیداست که استاد بهاری ردیف ناصری را زمزمه نمی کند زیرا این عمل وی بر مبنای شعر و آوازنیست که بتوان آن را زمزمه کرد. همانطور که استاد حسن مشحون می فرمود ردیف ناصری از موسیقی قفقازیه نشات گرفته و از موسییقی قدیم ایران دور شده است.
این ردیف به هم ریخته است البته کالبد موسیقی همان است فقط روح آن را عوض کرده اند. اگر روح ایرانی را مجددا به این کالبد التقاطی برگردانیم موسیقی دستگاهی امروز مانند موسیقیی مقامی دیروز خواهد شد.—داریوش صفوت/
لحن ها و نغمه ها
“مجموع لحن ها و نغمه های مرتب یک دستگاه و متعلقات آن را ردیف آن دستگاه می گویند و مجموع هفت دستگاه و پنج آواز و گوشه های مربوطه و متعلقات آنها را ردیف موسیقی می نامند.
هفت دستگاه و پنج آواز و گوشه ها و متعلقات آنها که از آقا علی اکبر و برادر زاده او آقا غلامحسین و فرزندان آقا علی اکبر میرزاعبدالله و میرزا حسینقلی روایت شده و برنامه آموزش نوازندگی آنان است نسبت به سایر ردیفهای موجود اصالت و اعتبار بیشتری دارد”—حسن مشحون/تاریخ موسیقی ایران
از اساتید آموزشگاه موسیقی ملودی بیشتر بدانید
ردیف موسیقی ایران
“ردیف موسیقی ایران میراث شفاهی است که از روزگاران گرد و غبار گرفته کهن به دست ما رسیده و در گذر زمان دگرگونی های بسیار به خود دیده است. ردیف میتولوژی موسیقی ایران و تکیه گاه فرهنگ موسیقی ما است.
موضوع بیشتر مربوط به شیوه اجرا و سبک نوازندگی همچنین نحوه تقدم و تاخر اجرای گوشه ها و احتمالا ورود و خروج برخی از گوشه ها به وسیله نوازنده یا آواز خوان ردیفدان و استاد بوده است.
خانواده فراهانی
در دوره مذکور خانواده علی اکبر فراهانی به ویژه میرزاعبدالله و آقا حسینقلی در ترویج آن بسیار کوشیدند و گوشه های تازه ای را وارد آن کردند. البته در شیوه اجرای این دو برادر تفاوت هایی جزئی به چشم می خورد.
ابوالحسن صبا که در گیلان به امر آموزش اشتغال داشت، آهنگ دیلمان را یافت و در آواز دشتی جای داد.
پیش از او دیلمان در ردیف موسیقی ایران وجود نداشت بنابراین می توان نتیجه گرفت که ردیفها نحوه روایت دستگاه ها و آوازها و گوشه های موسیقی ایران توسط استادان شاخص و درجه اول موسیقی است.
برخی از ردیف ها
برخی از ردیفها عبارتند از: آقا حسینقلی- درویش خان- عبدالله دوامی- طاهر زاده- میرزاعبدالله- به روایت نورعلی خان برومند- دوامی- صبا- نایب اسدالله اصفهانی- منتظم الحکما- فرصت الدوله شیرازی- روح الله خالقی و…گرد آوری از کتاب فرهنگ موسیقی ایران/ نویسنده بهروز وجدانی