فاصله موسیقی

در این بخش سعی شده است تا به صورت مختصر فاصله موسیقی و نیز نشانه های تغییردهنده آن بحث و بررسی گردد.

ادامه مطلب برگفته از کتاب تئوری موسیقی نوشته پرویز منصوری می باشد.

فاصله موسیقی

“…صوت های موسیقیدر سطوح مختلف زیر و بمی قرار میگیرند و نیز می دانیم که نت ها هرچه به سوی بالا می روند زیرتر و هرچه پایین تر باشند بم تر هستند. از این جمع بندی می توان دانست که میان هر دو نت فاصله ای موجود است. روشن است که این دو نت از نظر زیر و بمی هرچه از یکدیگر دورتر باشند فاصله میانشان نیز بیشتر است. در شکل زیر فاصله دو نت در قسمت الف کمتر از فاصله میان نت های قسمت ب است. و فاصله میان دو نت قسمت ج باز هم بیشتر می شود و بالاخره بیشترین فاصله در قسمت ه به چشم می خورد.

بنابراین فاصله در موسیقی عبارت است از مسافت میان هر دو نت موسیقی و به گفته دیگر اختلاف دو نت از نظر زیر و بمی یا اختلاف سطح آن دو روی حامل.

فاصله، نسبت بسامد:

در صوت شناسی فاصله میان دو صوت عبارت است از نسبت بسامد آن دو. مثلا: اگر اگر تعداد ارتعاش نت دو در یک ثانیه 264 بار باشد و نت ر 297 بار، فاصله این دو نسبت به هم 297 تقسیم بر 264 یا معادل نه هشتم خواهد بود. در موسیقی اندازه فاصله از راهی دیگر محاسبه می شود که در ادامه خواهد آمد.

اندازه گیری فاصله:

برای اندازه گیری فاصله میان دو نت لازم است که همه نت های تشکیل دهنده آن شمرده شوند و عدد حاصل به صورت ترتیبی بیان گردد. مثلا فاصله میان دو نت دو و ر دوم است. زیرا این فاصله از دو نت تشکیل شده و فاصله میان دو نت دو و سل پنجم است. فاصله نشان داده شده در نمونه ج هشتم (بشمارید: دو ر می فا سل لا سی دو) و فاصله نمونه د سیزدهم و فاصله نمونه ه نوزدهم است. فاصله نمونه و در واقع نهم است ولی جای نت های مبدا و مقصد فاصله عوض شده و جهت شمارش نت های تشکیل دهنده آن وارونه گردیده است.

ادامه

باید دانست که طبق قراردادری در تئوری موسیقی و در حالت معمولی نت بم فاصله پیش از نت زیر آن بیان می شود. از این رو صورت نمونه و در عمل بسیار به ندرت به کار می رود. و هدف  از نشان دادن چنین نمونه ای تنها دادن آگاهی است. بنابراین برای پیدا کردن فاصله میان دو نت باید شمارش را از نت بم آغاز کنیم و نت های میانی را یکی یکی بشماریم تا به نت زیر فاصله برسیم و نت اخیر را نیز به شمارش بیافزاییم و نتیجه را به صورت عدد ترتیبی ذکر کنیم…

فاصله ساده – فاصله ترکیبی

هرگاه فاصله دو نت از مرز یک اکتاو(هشت نت) تجاوز نکند این فاصله را ساده گویند. و اگر دو نت فاصله بیرون از مرز اکتاو باشد آن را فاصله ترکیبی می نامند. به عبارت روشن تر فاصله هایم یکم دوم سوم چهارم چنجم ششم هفتم و هشتم فاصله های ساده هستند.

هرگاه فاصله دو نت از مرز یک اکتاو تجاوز نکند این فاصله را ساده گویند و اگر دو نت فاصله بیرو از مرز اکتاو باشد آن را فاصله ترکیبی می نامند. به عبارت روشن تر فاصله های یکم دوم سوم چهارم پنجم ششم هفتم و هشتم فاصله های ساده هستند.

در شکل زیر نت تو خالی نت بم و نت توپر نت زیر هر فاصله است روشن است که هر نت دیگر را نت به جای دو می توان پایه ی فاصله گرفت.

از فاصله نهم به بالا را فاصله های ترکیبی می نامند. در شکل اول نمونه های د ه و نمونه های ترکیبی هستند….

پرده و نیم پرده:

[در موسیقی فاصله به دو نت را نمی توان با محاسبات ریاضی مورد قیاس عمل قرار داد لذا از اصطلاحی استفاده می کنند که مبنای اندازه گیری فاصله فی مابین دو نت است. این مبنا به نام پرده شناخته می شود. تمامی نت های پی در پی بر اساس معیار یک پرده ای محاسبه می گردند به استثنای دو جفت نت که عبارتند از می تا فا و سی تا دو که این دو سری از نت ها فاصله نیم پرده دارند و به صورت قراردادی بدین شکل فواصل بین نت ها را نام گذاری می کنیم به عنوان مثال فاصله نت دو تا ر یک پرده است فاصله نت ر تا می نیز یک پرده است اما فاصله نت می تا فا بنا به قرارداد نیم پرده است.

حال فاصله نت دو تا می دو پرده است می شماریم دو تا ر یک پرده ر تا می یک پرده پس مجموعا از دو تا می می شود دو پرده]می دانیم که اگر نت ها را پی درپی بنویسیم فاصله هر دو نت دنبال هم همواره دوم است[مثلا دو تا ر میشود فاصله دوم- بشمارید دو ر و شما دو نت خواهید داشت لذا به این حالت می گوییم شمارش فواصل که در این حالت می شود دوم]هرچند که فاصله های دوم همیشه با هم برابر نیستند و برخی از آنها به فاصله یک پرده ای و بعضی دیگر به فاصله نیم پرده ای از هم قرار گرفته اند. فاصله های دوم یک پرده ای را دوم بزرگ و فاصله های دوم نیم پرده ای را دوم کوچک می نامند.

با مشاهده دقیق شکل فوق دیده می شود که در توالی نت ها فاصله های دوم کوچک همواره میان نت های می تا فا و سی تا دو و فاصله های دوم بزرگ همیشه میان بقیه نت ها قرار گرفته اند.

کوچکترین فاصله

در تئوری موسیقی غرب فرض بر این است که هر فاصله دوم بزرگ یا همان فاصله یک پرده ای می تواند به دو فاصله نیم پرده ای تقسیم شود. نیم پرده های حاصل از این تقسیم در عمل برابر با فاصله های نیم پرده ای دوم کوچک هستند. بنابراین اگر همه فاصله های دوم بزرگ را به تکه های نیم پرده قسمت کنیم در هر اکتاو مثلا دو تا دوی بعدی 12 نیم پرده خواهیم داشت. نیم پرده در موسیقی غربی کوچک ترین فاصله عینی میان دو نت پی در پی است.

نشانه های تغییردهنده:

در موسیقی نشانه هایی وجود دارد که نقششان زیر و بم کردن نت ها به اندازه نیم پرده است بدون آنکه نام نت ها و جایگاه آن ها روی خطوط حامل تغییر کند. در موسیقی غربی این نشانه ها می توانند هر نت را بدون تغییر نام یک یا دو نیم پرده زیر یا بم کنند. این نشانه ها عبارتند از دیز # – بمل b- دوبل دیز که با علامت ضربدر نشان داده می شود×- دوبل بمل bb و بکار.

دیِز # : 

هرگاه سمت چپ نتی قرار گیرد آن را نیم پرده بالا می برد یا به اصطلاح نت را دیز می کند. این نشانه می تواند جلوی هر نت موسیقی گذاشته شود. اگر فاصله میان دئ نت پی در پی یک پرده باشد و نشانه مزبور سمت چپ نت اول (نت بم تر) گذاشته شود طبیعی است. که فاصله میان آن دو تبدیل به نیم پرده می شود. و هرگاه فاصله میان دو نت پیاپی نیم پرده باشد و نشانه دیز سمت چپ نت دوم(نت زیرتر) قرار گیرد فاصله آن دو تبدیل به یک پرده می شود.

بمل b: 

هرگاه سمت چپ نتی قرار گیرد آن را نیم پرده پایین می آورد (بم تر می کند). این نشانه نیز مانند دیز می تواند جلوی هر نت گذاشته شود. برای آنکه فاصله یک پرده یا دوم بزرگ تبدیل به نیم پرده گردد نشانه بمل باید پیش از نت زیرتر نوشته شود و برای یک پرده ای کردن فاصله نیم پرده(دوم کوچک) این نشانه باید جلوی نت بم تر قرار گیرد.

دوبل دیز ## یا × : 

هرگاه سمت چپ نتی واقع شود آن نت را دوبار و هربار به فاصله نیم پرده بالا می برد. به یاری این نشانه می توان نت دو دیز یا نت دو ای که یک بار دیز شده است را بار دیگر نیم پرده بالا برد و نت دو دوبل دیز را به دست آورد. با آنکه نت دو دوبل دیز در موسیقی غرب عملا همصدا با نت ر است آن را همچنان نت دو دوبل دیز می خوانند. نت می با نشانه دوبل دیز در موسیقی غرب عملا با نت فا دیز همصدا می گردد. زیرا فاصله نت های می تا فا همانطور که پیشتر دانستیم نیم پرده بوده و اگر می دیز شود عملا با نت فا و چنانچه دو بار دیز شود با نت فا دیز همصدا می شود.

دوبل بمل bb :

هرگاه سمت چپ نتی گذاشته شود آن نت را دوبار به فاصله نیم پرده پایین می آورد. هرگاه مثلا نت سی بمل را باز بخواهیم نیم پرده پایین بیاوریم نت سی دوبل بمل به دست خواهد آمد. نت اخیر در موسیقی غرب عملا همصدا با نت لا است هرچند که آن را سی دوبل بمل می خوانند.

بکار : 

هرگاه سمت چپ نتی که قبلا دیز یا بمل شده گذاشته شود اثر نشانه پیشین را خنثی می کند. هرگاه نت مزبور پیشتر دوبل دیز یا دوبل بمل بوده باشد برای خنثی کردن یکی از دیز ها یا یکی از بمل ها باید نشانه بکار را با دیز یا بمل با هم بکار گرفت. در غیر اینصورت یعنی کاربرد نشانه بکار به تنهایی ممکن است اثر نشانه دوبل دیز یا دوبل بمل کاملا خنثی شود.

سری و کرن: 

نشانه هایی هستند که با همان روش کاربرد نشانه های دیگر نت ها را تقریبا ربع پرده به ترتیب بالا یا پایین می برند. مثلا نت دو سری میان نت های دو و دو دیز و نت سی کرن میان نت های سی و سی بمل قرار دارد.

درباره این دو نشانه دو نکته نیز گفتنی است:

1- نشانه های دوبل سری و دوبل کرن وجود ندارند.

2- برای خنثی کردن این دو نشانه نشانه بکار همچنان موثر است.

نشانه های تغییر دهنده در دو وضع به کار گرفته می شوند.

وضع اول آن است که آنها را به ترتیبی ویژه و منظوری خاص در آغاز هر قطعه موسیقی و نیز درآغاز هر خط حامل میان کلید و کسر میزان قرار می دهند که در اینصورت دستور تغییر نت ها در همه طول قطعه معتبر است. در این وضع هرگاه در جایی از قطعه خواسته شود که اعتبار تغییر این یا آن نت زایل گردد نشانه بکار باید به کار رود. نشانه بکار مانند هر نشانه موقتی دیگر هرچند از نظر تئوری از لحظه کاربرد تا پایان میزان اعتبار دارد[البته نه در قطعات ضربی بلکه این امر در قطعات آوازی صحت دارد] ولی برای برطرف کردن هرگونه تردید نشانه تغییر دهنده اصلی باید یک بار دیگر نوشته شود.

در اینجا چند نکته دیگر هنوز گفتنی است:

1- کاربرد نشانه بکار در آغاز قطعه عاری از مفهوم است

2- چنانکه گفته شد نشانه های آغاز قطعه باید در آغاز هر خط حامل نیز تکرار شوند

3- نشانه های دوبل دیز یا دوبل بمل در این وضع به کار نمی روند

وضع دوم کاربرد نشانه های تغییردهنده آن است. که آنها را در لحظه هایی از قطعه و به منظور زیباتر کردن آن لحظه ها یا به منظوری دیگر بدون آن ویژه که در بالا بدان اشاره شد به کار گیریم. در این صورت اعتبارشان از لحظه کاربرد تا پایان همان میزان محفوظ می ماند. و چنانچه در میزان بعد نیز از همان نشانه بخواهیم بهره بگیریم ناگزیر نشانه را باید تکرار کنیم.

از بخش ساز شناسی آموزشگاه موسیقی ملودی نیز دیدن نمایید بر روی لینک زیر اشاره نمایید

ساز شناسی

انواع نیم پرده:

نیم پرده ها به دوگونه هستند: نیم پرده دیاتونیک و نیم پرده کروماتیک

نیم پرده دیاتونیک : 

همواره میان دو نت غیر همنام و البته پیاپی جای می گیرد. یک یا هردو نت تشکیل دهنده نیم پرده دیاتونیک می توانند با یا بدون نشانه های تغییر دهنده باشند. به عنوان مثال سی تا دو و یا می تا فا و نیز فا دیز تا سل و یا دو تا ر بمل و یا می دیز تا فا دیز

نیم پرده کروماتیک:

 همواره میان دو نت همنام و درجای همانند روی حامل قرار می گیرد. این نیم پرده همواره میان یک نت و همان نت که دیز یا بمل شده به وجود می آید به گفته دیگر دست کم یکی از دو نت تشکیل دهنده فاصله باید دارای نشانه تغییر دهنده باشد. مثلا فا تا فا دیز یا سی تا سی بمل یا ر بمل تا ر بکار یا دو دیز تا دو بکار و یا می تا می دیز.

فیزیک صوت

(در مبحث فیزیک صوت دو نیم پرده دیاتونیک و کروماتیک با هم برابر نیستند. درآنجا گفته می شود که هر پرده به اصطلاح از 9 کوما تشکیل شده. و در تقسیم آن به دو نیم پرده ی دیاتونیک و کروماتیک اولی 4 و دومی 5 کوما است. در تئوری غرب که هر اکتاو به 12 قسمت مساوی تقسیم شده اختلاف کوما میان گونه های دوگانه نیم پرده از میان رفته است و هر نیم پرده برابر با 4/5 کوما تلقی می شود)

هرگاه فاصله یک پرده ای میان نت های پیاپی به دو نیم پرده تقسیم شود ناچار یکی از نیم پرده ها دیاتونیک و دیگری کروماتیک خواهد بود. مثلا میان نت های دو و ر نت دو دیز نیم پرده اول را کروماتیک و دومی را دیاتونیک می کند و نت ر بمل به عکس عمل می کند.

فاصله نیم پرده دیاتونیک را دوم کوچک و نیم پرده کروماتیک را اول افزوده می نامند.

از اینستاگرام آموزشگاه موسیقی ملودی نیز دیدن نمایید

آموزشگاه موسیقی کرج گوهردشت

آموزشگاه موسیقی ملودی