ماهور

بررسی دستگاه ماهور

گام ماهور عینا و بدون کم و زیاد مانند گام بزرگ یا ماژور در موسیقی کلاسیک غربی است. یعنی تمام فواصل نت های آن مثل گام ماژور بوده و تمام قواعدی که برای آن بیان شد در مورد گام ماهور نیز صدق می کند. پس پیدا کردن تنیک آن از روی سلاح کلید و پیدا کردن علامات ترکیبی آن از روی تنیک براحتی مثل گام ماژور است و احتیاج به شرح و بسط دیگری ندارد… ماخذ کتاب تئوری موسیقی نوشته فرامرز پایور

البته لازم به ذکر است که در دستگاه ماهور مودالاسیون یا تغییر مد های بسیار زیادی اتفاق می افتد که اغلب رجعتی به دستگاه شور داشته و مجددا بر دستگاه ماهور فرود می آید. لذا ذکر نت های فرود و شاهد و… در این دستگاه که در زیر بدان اشاره شده است تنها در حوزه درآمدی صحت داشته و الزام نت های اشاره شده در گوشه های دیگر این دستگاه صحیح نیست.

لذا در این سایت توضیحات گام ماژور در بخش تئوری موسیقی و در زیرشاخه مباحث گام گذاشته شده و از آن می توانید استفاده نمایید.

نمونه فایل صوتی- تصنیف در دستگاه ماهور

در صورتی که با تلفن همراه وارد شدید، جهت اجرای فایل صوتی بر روی listen in browser بر روی ابزار صوتی در پایین اشاره نمایید

آنالیز و بررسی 

نت های شاهد، آغاز، خاتمه، فرود، متغیر، توقف دستگاه ماهور

این بخش اخذ شده از کتاب ردیف سازی موسیقی ایران/نویسنده: رضا وهدانی/ بر اساس آنالیز ردیف آقا حسینقلی که ردیف ایشان منتسب به علی اکبرخان فراهانی است نوشته شده است.

در جدول فوق نت های اصلی این گام به صورت گرد و نت های فرعی به صورت صفر ترسیم گردیده است. گام بزرگ که اساس موسیقی کلاسیک غربی می باشد عینا گام ماهور است با تفاوت اینکه دستگاه ماهور مانند دستگاه شور دارای اهمیت مدگردی های زود گذر و دیر گذر می باشد. تغییر مد هایی در ضمن این دستگاه وجود دارد که به کلی این دستگاه را از گام ماهور خارج می کند ولی قاعده بر این است که وسیله مد گردی به این گام رجعت و خاتمه پیدا کند. زیرا برای هیچ کدام از نغمه های این دستگاه استقالالی وجود ندارد.

در اجرایی نغمه ها از نت های شاهد متغیر ایست موقت و… که می تواند تکیه گاه آن نغمه ها باشد استفاده می گردد. به همین لحاظ اغلب نتهای این دستگاه غیر از تنیک بیش از تنیک این دستگاه اهمیت موقت پیدا می کند. به طور مثال در مد گردی به دلکش ماهوردو درواقع مد گردی به شور سل که یک نوع وام خواهی این دستگاه از دستگاه شور به حساب می آید. زیرا درجه پنجم این گام دو نت شاهد شور سل و درجه چهارم این دستگاه نت ایست موقت دلکش این دستگاه می باشد.

درباره ما

آنالیز:

درآمد اول: از تنیک گام شروع می شود و روی درجه پنجم معکوس ایست موقت می کند و وسعت ملودی آن از درجه پنجم تا پنجم معکوس گام است. در این محدوده با مضراب تک و ریز و تک دراب سوم ملودی زیبایی را به گوش می رساند.

درآمد دوم: 

شروع آن از درجه پنجم معکوس در میزان ضرب شش هشت با استفاده از دراب و تک در قالب دو میزانی بالا رونده و در قالب یک میزانی پایین رونده تا اکتاو گام این دستگاه رفت و برگشت دارد و درآخر به شکل متفاوت با درآمد اول خاتمه را گویا است

درآمد سوم:

 شروع درآمد سوم مانند درآمد دوم است ولی ملودی درآمد سوم برخلاف درآمد دوم یکباره به اکتاو نمی رود. در این درآمد سی بمل برای رجعت به این دستگاه در میزان ضرب شش هشتم رقص کنان گویا است.

درآمد چهارم: 

از سه فرم تشکیل شده است. فرم اول از تنیک این دستگاه در تنالیته دو با شتاب شروع می شود و بلافاصله خیلی آرام روی درجه پنجم معکوس نت سل این دستگاه در تنالیته دو ایست موقت می کند. مثل اینکه پشیمان شده باشد و از درجه پنجم مذکور با شتاب حرکت و روی درجه دوم گام نت ر را شاهد  می گیرد و خیلی آرام روی تنیک گام نت دو ایست موقت می کند.

فرم دوم از نت دو شروع و نت ر را شاهد می گیرد و می کرن را برای ملودی گلایه آمیزی شبیه به نیریز مورد استفاده قرار می دهد و خیلی آرام مانند فرم اول روی تنیک گام نت دو موقتا ایست می کند. فرم سوم مانند فرم دوم شروع می شود و با استفاده از می کرن فا دیز در فاصله دوم کم افزوده مانوری زیبا دارد و روی درجه اول گام نت دو ایست می کند.

دو درآمد: 

شروع و ایست موقت آنها روی درجه دوم است و پس از رفت و برگشت به اوج تا درجه ششم خاتمه را روی تنیک گویا هستند.

گشایش: 

شروع گشایش از درجه چهارم و ایست موقت آن روی درجه دوم اوج آن تا درجه پنجم و فرود آن روی درجه اول گام است.

خسروانی: 

شروع خسروانی از درجه پنجم با استفاده از دراب سوم روند ملودی مخصوص به خود را گویا است. ایست موقت آن روی درجه دوم و اوج آن تا درجه ششم و فرود آن روی تنیک گام است

داد: 

شروع داد از درجه چهارم و ایست موقت آن روی درجه اول و دوم گام است و وسعت ملودی تا درجه ششم سپس مطابق معمول روی درجه اول گام خاتمه را گویا است.

خوارزمی:

 شروع خوارزمی از درجه سوم گام است و درجه چنجم را شاهد می گیرد و ملودی قسمت اول خوارزمی با استفاده از دراب سوم فرم مخصوص به خود را دارد و اوج خوارزمی تا درجه ششم و ایست موقت آن روی درجه دوم و خاتمه آن روی درجه یک گام ماهور است.

دلکش: 

شروع نغمه دلکش از درجه پنجم این دستگاه است. ابتدا با استفاده از پرده می کرن روی درجه اول ایست موقت می کند. بهره گیری از می کرن فقط در قسمت اول نغمه دلکش جایز است

چهارمضراب: 

چهارمضراب در ضرب شش شانزده وسیله ای است برای مد گردی به شور سل.

قسمت دوم: 

از درجه چهارم گام شور سل شروع می شود و با گردش کار ملودی قرینه ای ایست موقت آن روی درجه چهارم این دستگاه در تنالیته دو است که زمینه ای را برای فرودآور و فرود به این گام مهیا می سازد.

فرود آور و فرود: 

از درجه سوم شروع می شود و درجه پنجم را شاهد می گیرد و پله پله به طرز فروشو روی درجه دوم ایست موقت می کند. سپس با فرود مخصوص دلکش خاتمه را گویا است.

خاوران: 

از درجه ششم (رونمایان) این گام شروع و در چهار قسمت خودنمایی می کند. قسمت اول به دو شیوه نوشته شده بعلاوه تحریر بلبلی که روی نت درجه چهارم ایست موقت می کند.

قسمت دوم:

 از درجه سوم با روند ملودی کرشمه شروع می شود و فرود پله پله ای آن آغازی است برای شروع قسمت سوم

قسمت سوم: 

از درجه پنجم با ضرب شش شانزدهم ادامه قسمت دوم را دنبال می کند و روی درجه دوم ایست موقت دارد و درادامه ملودی زمینه را برای فرود به این گام که متفاوت با فرودهای قبل است آماده و خاتمه را گویا است.

قسمت چهارم- فرود: 

از درجه دوم شروع می شود و روند ملودی آن پله پله ای است ولی متفاوت با قبلی ها است و درآخر فرود کامل به این گام را گویا است

طرب انگیز: 

از نت درجه پنجم شروع و در سه قسمت خودنمایی می کند. قسمت اول به دو شیوه تک و ریز و شلال روی درجه دوم گام ایست موقت می نماید

قسمت دوم: 

با مضراب معروف دوتایکی روی درجه اول این گام ایست می کند

دوتایکی: 

قسمت سوم پس از درآمد کوچکی ملودی حزین را به گوش می رساند و در خاتمه فرود به این دستگاه را گویا است

نهیب: 

از اکتاو این گام شروع می شود و با دو فرم ملودی شبیه به هم روی درجه پنجم ایست موقت می کند.

قسمت دوم: 

در این قسمت با مضراب شلال از اکتاو این گام شروع و روی درجه پنجم ایست موقت را گویا است. ملودی فرود نهیب از درجه پنجم شروع و با استفاده از سی بمل خاتمه را روی تنیک گام گویا است.

سروش: 

نغمه سروش در سه فرم شبیه به هم از درجه سوم این گام شروع می شود و روی تنیک گام خاتمه می یابد. از خصوصیات نغمه سروش اهمیت مد گردی زودگذر از اصفهان به این دستگاه است

آذربایجانی:

 از تنیک گام شروع می شود و روی درجه چهارم خودنمایی می کند و پله پله روی درجه دوم ایست موقت دارد و با ملودی شبیه به هم رقص کنان خاتمه را گویا است.

فیلی: 

از درجه اول گام شروع می گردد و درجه چهارم را شاهد می گیرد و ملودی سرگردانی را ادامه می دهد و روی  درجه چهارم ایست موقت دارد و برای فرود از نت سوم گام به اوج می رود و پله پله روی درجه دوم فرود می آید.

حصار ماهور:

 از درجه پنجم شروع می شود و روی تنیک این گام خاتمه می یابد و در واقع حصار ماهور فرود کامل فیلی به حساب می آید.

نصیر خانی: 

از درجه پنجم معکوس گام شروع می گردد و تنیک ماهور را شاهد می گیرد و در پرده های این دستگاه گشایش خاوران و عراق خودنمایی می کند و با فرود به این دستگاه خاتمه را گویا است. از خصوصیات این نغمه ملودی عارفانه آن است

مراد خانی: 

روند ملودی مرادخانی مانند نصیر خانی است. با دو فرق مشهود. اول اینکه در میزان ضرب هفت هشتم در قالب چهارپاره ملودی را دنبال می کند. دوم اینکه مد گردی به اصفهان و برگشت به ماهور را با همان ضرب هفت هشتم دارد.

قسمت دوم:

مدگردی به اصفهان و برگشت به ماهور را با همان ضرب هفت هشتم دارد

ابول: 

شروع گوشه ابول مانند آذربایجانی است ولی برعکس آذربایجانی تا آ[ر نت چهارم فا را شاهد می گیرد و به اشکال مختلف روی نت شاهد فا ایست موقت می کند.

دست نگار: 

دست نگار در واقع دنباله ملودی گوشه ابول خواهد بود که برای فرود اول به اوج می رود و در فرود زمینه سازی برای اجرا گوشه زیر افکن را دارد

زیرافکن: 

زیرافکن مدگردی زودگذر کوتاهی است به آواز اصفهان که بلافاصله با فرود به دستگاه ماهور خاتمه را گویا است(در واقع گوشه های ابول – دست نگار و زیرافکن مکمل یکدیگرند)

نیریز:

 فرم اول نیریز از محسوس این دستگاه شروع می شود و با استفاده از می کرن حالتی شبیه به همایون را به خود می گیرد و روی درجه دوم ماهور ایست موقت می کند. شروع فرم دوم از می کرن مذکور است که حالت همایون را حفظ می کند و روی درجه اول این گام در تنالیته دو که ایست موقت همایون ر نیز محسوب می گردد ایست موقت می نماید. قسمت سوم مانند قسمت اول است با این فرق که ادامه آن روی درجه پنجم (نت سل شاهد شکسته) با ایست موقت روی درجه دوم می کرن و با برگشت ملودی به نت تونیک گام ماهور دو خاتمه را گویا است. ملودی گوشه نیریز زمینه ساز اجرای گوشه شکسته است.

شکسته: 

شکسته در چهار قسمت از درجه پنجم نمایان با استفاده از سی بمل می کرن شروع و روی درجه یک گام دو خاتمه می یابد.

قسمت اول:

 در قسمت اول ملودی کاملا شکسته ماهور را گویا است.

قسمت دوم: 

در قسمت دوم مدگردی به آواز افشاری مشهور است

قسمت سوم: 

در قسمت سوم اوج شکسته را در ضرب سه هشتم با ملودی کرشمه به گوش می رساند.

قسمت چهارم: 

قسمت چهارم تکرار قسمت اول است با تفاوت بر اینکه ملودی را ناتمام می گذارد و به اوج می رود در برگشت می کرن را تبدیل به می بکار و با فرود مخصوص به این دستگاه خاتمه را گویا است.

راک کشمیر: 

مد گردی است در چهار قسمت فی ما بین اصفهان و ماهور

قسمت اول: 

از درجه پنجم گام ماهو ر دو و اصفهان دو شروع می شود. ابتدا با مدگردی به اصفهان و برگشت به ماهور و برگشت مجدد به اصفهان روی تونیک گام اصفهان دو ایست می کند

قسمت دوم صفیر: 

صفیر راک از درجه یکم اکتاو این دستگاه شورع می شود و تا درجه شمم گردش ملودی زیبایی  را به شکل دوبل نت دارد. در آخر با استفاده از سنسیبل روی تونیک گام خاتمه را گویا است.

قسمت سوم چهارمضراب: 

چهارمضراب از اکتاو نمایان با ضرب شش شانزدهم شروع می شود و روی نت اکتاو گام دو خاتمه را گویا است

قسمت چهارم نغمه راک: 

نغمه راک در ضرب شش هشتم از اکتاو پنجم نمایان شروع می شود روی نت دو اکتاو گام ایست موقت را به گوش می رساند و این بار از نت دو اکتاو که مشترک تونیک اصفهان و ماهور است شروع می شود و با استفاده از پل ارتباطی لا کرن لا بکار و سی بمل و سی بکار با همان نظم ضرب شش هشتم به گام اصفهان و ماهو ر و مجددا به اصفهان و در اکتاو خاتمه می یابد.

راک عبدالله –راک هندی: 

راک عبدالله و راک هندی شبیه به حال و هوای نغمه های بیداد و نی داوود(با تکرار ایست موقت روی محسوس این دستگاه و اصفهان که سوم گام همایون نیز محسوب می گردد) مد گردی است وری تونیک همایون سل در این مرحله اجرای نغمه شوشتری از گوشه های دیگر روان تر است.

فرود: 

فرود در واقع مدگردی است از خاتمه دستگاه همایون به این دستگاه. این عمل وسیله پل های ارتباطی لا کرن لا بکار و سی بمل و سی بکار انجام پذیرفته است.

عراق:

 نغمه عراق اوج این دستگاه است. قسمت اول درآد عراق از نت لا شروع می شود بین درجات پنجم سل تا روتونیک یعنی نت ر گردش ملودی مطبوعی را دارد و روی اکتاو این دستگاه ایست می کند. قسمت دوم از سنسیبل گام شروع می شود و با تبدیل می بکار به می بمل حال و هوای اصفهان را به خود می گیرد. در برگشت از سنسیبل شروع می شود و به گونه فروشو قرینه ای روی نت درجه پنجم نمایان ایست موقت می نماید.

محیر: 

محیر مکمل عراق است. در واقع فرود معکوس عراق محسوب می گردد. زیرا از نت ایست عراق یعنی پنجم نمایان شروع و پله پله به گونه ای برشو با استفاده از می بمل روی اکتاو گام در پرده عراق خاتمه را گویا است.

حزین: 

حزین رابطه بین عراق و گوشه زنگوله است از اکتاو این دستگاه (پرده عراق) قرینه ای کمتر و بیشتر ملودی حزن انگیزی دارد و در آخر با استفاده از سی بکار و سی کرن روی درجه پنجم نمایان خاتمه می یابد و زمینه را برای اجرای زنگوله مهیا می کند.

زنگوله:

 زنگوله از سنسیبل این دستگاه در ضرب سه چهارم شروع می ود و مانند عراق می بکار تبدیل به می بمل می شود. در گردش کار نغمه زنگوله از مضراب های شلال و دراب سوم به گونه پله پله ای قرینه ای  استفاده می گردد. برای فرود از پل ارتباطی سی بمل سی بکار بهره گرفته شده است.

فرود به ماهور: 

شروع فرود از درجه چهارم گام ملودی است شبیه به درآمد. گوشه داد ولی بلافاصله روی درجه دوم ایست موقت می کند و پس از اوج کوتاهی خاتمه را گویا است.

از اساتید آموزشگاه موسیقی ملودی بیشتر بدانید

گوشه های دستگاه ماهور به روایت های مختلف

ردیف میرزاعبدالله(به روایت نورعلی برومند):

1-درآمد 2- کرشمه 3- آواز 4- مقدمه داد 5- داد 6- مجلس افروز 7- خسروانی 8-دلکش 9- چهارمضراب 10- فرود 11- خاوران 12- طرب انگیز 13- نیشابورک 14- نصیرخانی یا طوسی 15- چهارپاره یا مرادخانی 16- فِیلی 17- ماهور صغیر 18- آذربایجانی 19- حصار ماهور(ابول) 20- زنگوله 21- نغمه 22- زیرافکند 23- نیریز 24- شکسته 25- قسمت دوم 26- قسمت سوم 27- عراق 28- نهیب 29- محیر 30- آشورآوند 31- اصفهانک 32- حزین 33- کرشمه 34- زنگوله 35- راک هندی 36- راک کشمیر 37- راک عبدالله 38- کرشمه راک و سفیر راک 39- رنگ حربی 40- رنگ یک چوبه 41- رنگ شَلَخو – 42- ساقی نامه 43- کشته مرده 44- صوفی نامه

ردیف آقا حسینقلی(به روایت علی اکبر شهنازی):

1-چهار درآمد —درآمد اول 2- درآمد دوم 3- درآمد سوم 4- درآمد چهارم 5- دو درآمد—درآمد اول 6- درآمد دوم 7- گشایش 8- خسروانی 9- داد 10- خوارزمی 11- دلکش 12- چهارمضراب 13- قسمت دوم دلکش 14- فرودآور 15- خاوران 16- قسمت دوم خاوران 17- قسمت سوم خاوران 18- فرود 19- طرب انگیز 20- دوتایکی و حزین 21- نهیب 22- قسمت دوم 23- سروش – قسمت دوم – قسمت سوم – قسمت چهارم

24- آذربایجانی 25-فیلی 26- حصار ماهور 27- نصیر خانی 28- مرادخانی 29- قسمت دوم مرادخانی 30- ابول 31- دست نگار 32- زیرافکن 33- نیریز -قسمت دوم – قسمت سوم- فرود 34- شکسته -قسمت دوم گوشه افشاری – قسمت سوم کرشمه اوج شکسته – قسمت چهارم و فرود 35- راک کشمیر 36- قسمت دوم صفیر راک 37- قسمت سوم چهارمضراب 38- قسمت چهارم نغمه راک 39- راک عبدالله 40- راک هندی 41- فرود 42- عراق 43- محیر 44- حزین 45- زنگوله 46- فرود

ردیف آوازی عبدالله دوامی:

1- درآمد اول 2- پنجه شعری 3- داد 4- ساربانگ 5- حصار 6- ابول 7- آذربایجانی 8- نصیرخانی یا طوسی 9- مرادخانی 10- چهارپاره یا نصیر خانی 11- فیلی 12- شکسته و فرود 13- خاوران 14- دلکش 15- عراق 16- محیر 17- حزین 18- راک 19- صفیر 20- فرود 21- راک عبدالله 22- راک کشمیر 23- نیشابورک 24- نیریز 25- مثنوری 26- ساقی نامه 27- صوفی نامه

ردیف آوازی محمود کریمی:

1-درآمد 2- گشایش 3- داد 4- حصار-زیرافکند-آذربایجانی-ماهورصغیر-فرود 5- فیلی 6- شکسته 7- دلکش 8- نیشابورک 9- نیریز 10- مرادخانی یا آذربایجانی 11- طوسی 12- نصیرخانی 13- خاوران 14- عراق-محیر-نهیب-آشور-حزین-فرود 15- راک هندی 16- صغیر راک 17- راک عبدالله 18- راک کشمیر 19- ساقی نامه-صوفی نامه-کُشته 20-مثنوی

ردیف موسی معروفی:

1-مقذمه 2- کوراوقلی 3-کرشمه 4-درآمد اول 5- درآمد دوم. 6- آواز 7- گشایش 8- داد 9- خسروانی 10- دلکش 11- چهارمضراب 12- حاجی حسنی 13- خوارزمی 14- خاوران. 15- دوتایکی 16- طرب انگیز 17- نیشابورک 18- طوسی 19- نصیرخانی 20- چهارپاره 21- آذربایجانی 22- فیلی 23- زیرافکند 24-ماهور صغیر 25- ابول 26- حصار ماهور 27- زنگوله 28- نغمه 29- آواز ابول 30- زیرافکند 31- فرود 32- نیریز 33- شکسته 34- نهیب 35- سروش 36- عراق 37- محیر 38- آشور 39-بسته نگار 40- اصفهانک 41- حزین 42- کرشمه 43-زنگوله 44- راک 45- صفیر راک 46- راک هندی 47- راک هندی قسم دیگر 48- چهارمضراب 49- نغمه راک 50- راک کشمیر 51- راک کشمیر قسم دوم 52- راک عبدالله 53- مثنوی 54- ساقی نامه 55- صوفی نامه 56- کشته 57-حربی 58-شهرآشوب

ردیف ابوالحسن صبا:

1- درآمد اول 2- چهارمضراب 3- درآمد دوم 4-گشایش 5- ضربی گشایش 6- خوارزمی، مجلس افروز 7- آذربایجانی(مقدمه) 8- طوسی(داد) 9- فیلی 10- زیرافکن(زیرافکند) 11- میرزایی 12- حصار-ابول-ماهور صغیر 13- زیر افکن 14-میرزایی 15- شکسته 16- دلکش 17-خاوران 18-ضربی خاوران(کردی) 19-عراق(نهیب) 20- کرشمه 21- راک 22- صفیر راک 23- مثنوی 24- ساقی نامه

از اینستاگرام آموزشگاه موسیقی ملودی نیز دیدن نمایید

آموزشگاه موسیقی کرج گوهردشت