مقام
مقام
مقام مجموعه اصوات پی در پی یک دستگاه را با فواصل بین اصوات آن گویند.
مقام در موسیقی ایرانی و عربی نیز بکار می رود”/منصوری/چگونه از موسیقی لذت ببریم—به نقل از کتاب فرهنگ موسیقی ایران/بهروز وجدانی—
مقام تا آنجا که به ارائه موسیقی بستگی دارد عبارت است از توالی تثبیت شده تعدادی از اصوات مزبور. در واقع نتیجه ذهنی فیگورهای ملودی متعلق به آنها، که خصوصیات کم و بیش ثابتی را دارا هستند بایستی به حساب آید. تغییرات ملودی تحت اشکال بی اندازه متفاوت صورت می پذیرد.
تا زمانی که این تغییرات در قالب همان توالی اصوات شکل گیرند. ملودی در مقام واحد باقی می ماند. از نقطه نظر تحولات ملودی، دستگاه با مقام قابل مقایسه است. معهذا دستگاه علاوه بر این فرم کلی را نیز در بر دارد به نحوی که تغییرات ملودی در محتوای آن صورت می پذیرند،
مقام، قسمت های مختلف
این فرم که اکنون رایج است. مشتمل است بر پنج قسمت: پیش درآمد، چهارمضراب، تصنیف، رنگ”/ردیف آوازی محمود کریمی/محمد تقی مسعودیه
آهنگ اصلی بعضی اوقات مقام اصلی بکار می رود. در ابتدا فقط هفت مقام بوده بدین قرار:
حسینی- عراق- کوچک- نوروز کبیر- رهاوی- راست- عشاق. بعدا سعدالدین محیی آبادی تعداد آن ها را به دوازده مقام افزایش داد بدین قرار:
بوسلیک- بزرگ- حجاز- حسینی- عراق- اصفهان- کوچک- نوا- رهاوی- راست- عشاق- زنگوله/شرح اصطلاحات بهجت الروح
“با فتح و ضم اول به معنی ایستادن و جای ایستادن و به اصطلاح موسیقیان پرده سرود را گویند و آن دوازده است: راست- شباب- بوسلیک- عشاق- زیربزرگ- زیرخرد- نهاوند- عراق- باخرز- حسینی- رهاوی- نوا”/فرهنگ آنندراج
دستور تار وزیری
“در کتاب دستور تاراستاد علینقی وزیری موسیقی ایرانی را بر اساس جدیدی به نام مقا م تقسیم بندی کرده که از نظر علمی صحیح تر به نظر می رسد. این مقامات پنج گانه عبارتند از:
ماهور(راست پنجگاه هم از متعلقات آن است)- همایون(اصفهان از ملحقات آن است)- سه گاه- چهارگاه- شور(که نوا از شعب آن است)
[لازم به ذکر است راست پنجگاه با ماهور متفاوت بوده و هیچ یک انشعاب از دیگری نیستند. چه اینکه از نظر تاریخی راست پنجگاه دارای قدمتی بیشتر از ماهور بوده و ماهور در زمان قاجار و تحت تاثیر موسیقی غربی وارد موسیقی ایرانی گشته و منطبق با ذات و فرم موسیقی دستگاهی ایرانی تغییر شکل داده است و نیز همینطور شور با نوا.
راست پنجگاه و ماهور
نکته ای که قابل ذکر است. مشابهت علائم سرکلید راست پنجگاه و ماهور است. که بنا به اعمال نظر و خلاقیت علینقی وزیری نسبت به تدوین علائم سرکلید موسیقی ایرانی از لحاظ مد در نظر اول مشابه متصور می شود.
در صورتی که نقدی جدی بر نحوه قرارگیری علائم سرکلید ایشان و نیز مطابقت آن با اصول موسیقی کلاسیک و دستگاهی ایران وارد است.
شاید بر اساس مشابهت علائم سرکلید و یا مشابهت بخشی از روند حرکتی ملودی در راست پنجگاه و ماهور این اختلال در توضیحات علینقی وزیری هویدا شده است. و نیز لازم به ذکر است حتی از لحاظ شاخصه های مد نیز این دو با یکدیگر متفاوت هستند—آموزشگاه موسیقی ملودی—]
…البته بر این تقسیم بندی انتقادی نیز وارد شده است”/خالقی/ نظری به موسیقی بخش دوم
موسیقی ترکمنی بر اساس مقام های چهارگانه زیر به ترتیب ساخته و پرداخته می شوند: مخمس- قرق لار- تشنید- نوائی. موسیقی مقامی ترکمن ها در گام های تتراکورد و پنتاکورد و گاهی هردو با هم اجرا می شوند.
از بخش ساز شناسی نیز دیدن نمایید
دایره المعارف موسیقی کهن
به نقل از کتاب دایره المعارف موسیقی کهن ایران/مهران پورمند—” مطالعه تعاریف متعدد مقام نشان می دهد که این مفهوم از لحاظ تاریخی و نیز در بررسی های محققان قرن اخیر معانی متفاوت و گاه متضادی را داراست. از لحاظ تاریخی مفهوم مقام اولین بار در قرن 8 هجری در فرهنگ اسلام عمومیت پیدا کرده است.
قبل از این تاریخ فارابی و ابن سینا در آثار خود کتاب الموسییقی الکبیر و کتاب شفاء ترکیبات متفاوت گروه های اصوات را اجناس و تشکل آن ها را توالی اکتاو و جماعه نام داده بودند.
بعدها صفی الدین ارموی به جای آنها مفهوم دور را به می برد. وی در رساله الشرفیه گروه های اصوات را که به صورت توالی اکتاو شکل می گیرند “شد” می نامد.
الادوار
او در کتاب الادوار اضافه می کند به ادوار فقط شدود گفته نمی شود. بلکه به انواع خاصی از ادوار آواز و به انواع دیگر آنها که نام مخصوصی ندارند مرکب می گویند. در آثار تئوریک بعدی است. که مفهوم مقام به مفاهیم ذکر شده اضافه می شود.
عبدالرحمان جامی با تاثیر پذیری از عبدالقادرین غیبی از نود و یک دور صحبت می کند. به عقیده او این ادوار از دوازده مقام معروف شش آواز و بیست و چهار شعبه و تعدادی ترکیب تشکیل می شوند.
بعدها الاذقی(وفات: 899ق) دوازده دور معروف را مقام پرده و شده نام می دهد. سایر آنها را آواز شعبه و ترکیب اطلاق می کند.
با آنکه مفاهیم مشابهی در آثار تئوریک دوران های مختلف فرهنگ اسلام وجود دارد لیکن تعاریف یا معانی مفاهیم در این آثار یکسان نیستند.
اینکه این تفاوت معانی تا چه حد به ارایه عملی موسیقی مربوط می شود احتیاج به تحقیق جداگانه ندارد.
دیگر منابع
از جانب دیگر مطالعه این آثار نشان می دهد که مفهوم مقام و سایر مفاهیم مترادف آن در رساله های واپسین سال های قرون وسطی فقط در ارتباط با توالی های بخصوص اصوات مورد استفاده قرار می گیرند.
صفی الدین و مولفان بعد از او مقام را فقط توالی اصوات به حساب نمی آورند بلکه آن را کم و بیش با ملودی در ارتباط می دانند.
رابطه برخی از ادوار و شدود با خصایص ملودی در کتاب الادوار صفی الدین نشان داده شده است. عبدالرحمن جامی در توضیح آواز و شعبه در درجه اول مبانی ملودی انها را مد نظر قرار می دهد. توضیحات این مولفان در زمینه خصایص ملودی مقام ظاهرا ملهم از ارایه عملی موسییقی زمان آنها است.
در این ارتباط سعی می شود مسیر یا انحنای ملودی محدوده آن تزئینات اصوات یا گروه های اصوات که به صداها و گروه های اصوات اصلی اضافه می شوند تشریح گردند. ویژگی های مقام با پرده و “شد” آواز شعبه و ترکیب در رساله لاذقی تفاوت های بارزی دارد.
وی بر خلاف متقدمان در مورد این مفاهیم سه خاصیت اصلی قائل است:
1- بر طبق نظریه معاصران او مقام عبارت است از. گروه های اصوات ملایم ولی ناقص بدین معنا که توانی اصوات آنها یک اکتاو را تشکیل نمی دهد.
2- مقام بر مبنای شکل گیری بخصوصی از ملودی مشخص می شود.
3- بر اساس مقایسه مقام راست و شعبه چهارگاه- تعیین تشابه و تفاوت این دو سعی می شود که خاصیت اصلی یا ذاتی دور بر چگونگی جایکگاه صدای مبدا مبتنی است.
لاذقی در زمینه تعریف مقام در واقع خصوصیاتی را توضیح می دهد که خط مشی بررسی های بعدی را تشکیل می دهند.”