فارابی
فارابی
فارابی و شرحی بر زندگانی و آثار او
این بخش برگرفته از کتاب دایره المعارف موسیقی کهن ایران نوشته مهران پورمند است/
“ابونصر فارابی بزرگترین فیلسوف قبل از ابن سینا و به قول فارمر بزرگترین فیلسوف اهل مدرسه بوده است. اسم و نسب فارابی را مختلف نوشته اند. مولف دره الاخبار می نویسد: ابونصر محمد بن محمد بن ترخان. و بعضی در نسب او کلمه ترکی اوزلغ را ذکر کرده اند. گرچه آقای دکتر صفا این لقب را از مبدعات متاخران می دانند. این که در نسب فارابی لقب ترخانی دیده می شود به این جهت است که ظاهرا جد یا پدرش از سرداران و سپاهیان ساسانی بوده و این لقب را داشته است…
زادگاه فارابی
فارابی در دیه وسیج از دیه های نزدیک فاراب در حوضه سیحون به دنیا آمده است. فارابی در حدود 260 ه معادل 871 میلادی در این دیه به دنیا آمد و در هشتاد سالگی به سال 339 ه معادل 950 میلادی در دمشق از دنیا رفت. صفی مثل ابن ندیم به اشتباه او را فاریابی خوانده است.
فارابی شارح آثار ارسطو است به همین جهت او را معلم ثانی خواندده اند. شماره کتاب های او را که عموما به زیور ایجاز آراسته شده است 102 نوشته اند.
کتاب های وی
در بین آنها چند کتاب درباره موسیقی نیز وجود دارد. کتاب های فارابی غیر از ایجاز این حسن را دارد که از لحاظ اصطلاحات موسیقی بسیار غنی است به اضافه اینکه چون وی خود اهل موسیقی بوده و ساز می زده است بر خلاف ابن سینا و کندی که فقط موسییقی را از لحاظ فلسفه مورد بحث قرارر داده اند تنها به نقل آرای پیشینیان و طرح مسایل نظری اکتفا نکرده است.
از مهارت های وی در موسیقی داستان هایی نقل شده است که درستی آنها مسلم نیست. مثلا می گویند برای اینکه به دست ماموران سلطنتی نیفتد شتری کرایه کرد و زنگ های گردن شتر را طوری بست که شتر از شندین آهنگ زنگ ها به وجد آمده و یکسره صدها کیلومتر راه پیموده است. یا نوشته اند در مجلس صاحب بن عباد طوری ساز زد که اول همه خندیدند بعد گریستند و در آخر سر از هوش رفتند…
فارابی در موسیقی نظری هم صاحب رای بود و درباره پرده های عود و گام تنبور خراسانی تحقیقات با ارزشی انجام داده است.
آموزش تنبور در کرج گوهردشت زیر نظر استاد نوید امینی در آموزشگاه موسیقی ملودی
عودنوازی فارابی
فارابی عود نواز زبر دستی بود و در آواز خوانی مهارت داشت. او به دعوت شاهزاده سیف الدوله به دمشق رفت. وی به سال 339 هجری مطابق با 950 میلادی درگذشته است
مشهورترین اثرش کتاب الموسیقی الکبیر است. این رساله مهم و قابل توجه که توسط نامدارارترین فیلسوفان جهان تحت عنوان الفارابیوس به اروپاییان شناخته شده یکی از معتبرترین رسالات موسیقی آن عصر است که در آن راجع به تئوری موسیقی بحث به میان آمده است. موسیقی کبیر از دو کتاب تشکیل شده است
مباحث کتاب اول
الف- مدخل که حکم مقدمه را دارد و مجموع آن متشکل از دو مقاله است. در این بخش از آرای فلسفه درباره موسیقی گفت و گو شده است
ب- فن که شامل دو گفتار است و مسائل زیر در صحایف آن توجیه شده است: صوت- ابعاد(فواصل)- اجناس- جموع-آوازات-مقامات-ایقاع(وزن یا ریتم)
ج- در دومین قسمت از این بخش راجع به قواعد و اصول تالیف الحان یا آهنگسازی بحث به میان آمده است.
کتاب دوم
کتاب دوم که مشتمل بر چهار مقاله است متاسفانه به دست ما نرسیده و کوشش و مجاهده محققان و پژوهندگان نیز برای به دست آوردن آن بی ثمر مانده است. چنان که مولف در مقدمه کتاب نخستین نوشته است ددر کتاب دوم نام علمای موسیقی و مقام و منزلت هر یک ثبت شده و آثار آنها تجزیه و تحلیل گشته و احتمالا خطاها و سهو های آنان اصلاح شده است
فارمر معتقد است که فارابی در نوشتن کتاب موسیقی کبیر سخت تحت تاثیر آثار ارمیستو خسنوس بوده است. یکی دیگر از آثار منسوب به وی کتاب مدخل الموسیقی است. گو اینکه مطالب این کتاب در خلال آثار فارابی مکرر آمده و در حقیقت همان مطالبی است که در مقدمه کتاب موسیقی کبیر نوشته شده است ولی یگانه اهمیتش این است که به طور جداگانه تحریر و انتشار یافته است.
دیگر اثر فارابی
اثر دیگر فارابی کتاب ( برای توضیح ایقاعات به ادوار ایقاعی در همین سایت مراجعه نمایید) است که در آن از وزن های مختلف موسیقی گفت و گو شده است. این کتاب مشتمل بر شرح همان نظریه هایی که فارابی در کتاب موسیقی کبیر خود بدانها اشاره کرده است.
قسمت های زیادی از این رساله در کتاب الکافی فی الموسیقی تالیف این زیله اصفهانی نقل شده است. رساله دیگر وی کتاب فی احصاء الایقاع است. مولف در این رساله وزن های موسیقی را طبقه بندی کردده است. فارمر معتقد است که این کتاب از هر جهت شبیه کتاب الایقاعات است. اثر دیگر او کلام فی النقل مضافا الی الایقاع(سخنی درباره چگونگی تغییر وزن در موسیقی) است.
کتاب الفارابی
باید گفته شود که آقای Steinschneider در کتاب خود موسوم به الفارابی چاپ پترزبورگ به سال 1869 به جای کلمه فی النقل کلمه نقره را به کار برده است. همان طور که می دانید کلمه ایقاع لفظ عامی برای وزن موسیقی است و نقره بر وزن کلمه به اجرای یک وزن اطلاق می شود. بنابراین طرز نوشتن دومی یعنی کلام… فی نقره مضافا الی الایقاع نیز می تواند درست باشد.
اثر دیگری که فارابی نسبت داده اند کتاب الشرح السماع است. مولف در این رساله از اصول استماع موسیقی و تاثیر این هنر در روان آدمی گفت و گو کرده است. عنوان این کتاب ترجمه تحت اللفظی و تلخیص شده کتاب شرح السماع الطبایع است که به ظن قریب به یقین از کتاب auscul tatio physica اثر ارسطو اقتباس شده است.
الحیال هندسیه
کتاب دیگری که در سلسله آقار متعلق به او نام بده شده است کتاب الحیال هندسیه است. این کتاب در زمینه علم مکانیک و به ویژه نیروی ماشین های آبی نوشته شده است و به احتمال قوی الجرزی بدیع الزمان در کتاب خود موسوم به فی معرفه الخیال الهندسیه به نحو قابل ملاحظه ای از اثر او بهره ها گرفته است.
اثر دیگر وی احصاء العلوم نام دارد این کتاب راهنمای بسیار مفیدی برای طالبان علوم است. بخشی از این کتاب به موسیقی اختصاص داده شده است.
در ذکر خدمات فارابی به دانش موسیقی باید از موضوع پرده بندی تنبور خراسانی یاد کرد. بنابراین گفته این دانشمند شکل طول و حجم تنبور خراسانی در ممالک مختلف متفاوت است ولی همیشه دارای دو سیم هم قطر است. برخی از پرده هایی که بر دسته این ساز بسته می شوند جای ثابتی دارند.
پرده ها
این پرده ها عبارتند از: 1- پرده ای که در یک نهم طول بین سیم مبدا و خرک ساز بسته می شود 2- پرده ای که در یک چهارم طول سیم بسته می شود 3- پرده ای که در یک سوم طول سیم بسته می شود 4- پرده ای که در یک دوم طول سیم بسته می شود 5- پرده ای که در یک نهم طول بین وسط سیم و خرک ساز بسته می شود.
فارابی سپس محل بستن سایر پرده ها را نیز شرح داده و به انواع کوک هایی که در این ساز متداول بوده اشاره کرده است. لازم است گفته شود که فارابی مخترع پرده بندی ساز تنبور نیست بلکه وضع موجود را که وارث سنت قدمی بوده تشریح کرده است و اگر درجات گام فیثاغورث در پرده بندی این ساز دیده می شود دلیل آن نیست که از یونان به خراسان آمده باشد چه در این صورت باید نخست از بغداد عبور کرده باشد در حالی که پرده بندی تنبور بغدادی با گام فیثاغورث کمترین ارتباطی ندارد.
کوشش های فارابی
بررسی کوشش های ابونصر فارابی در مورد پرده بندی تنبور خراسانی نشانه و موید احاطه و تسلط او به موسیقی علمی ایرانی و مبین اطلاعات علمی گرانقدر وی است.
درباره تسلط او بر نواختن اغلب سازهای متداول زمان و همچنین آشنایی او به نواختن سازی غیر معمول داستان ها گفته اند. ازجمله ماجرای حضور او در مجلس سیف الدوله حمدانی می نویسند: فارابی در این مجلس چند پاره چوب از کیسه ای بیرون آورد و آنها را برابر خود قرار داد و با دو چوب دیگر بر آنها نواخت نخست آهنگی زد که حاضران به گریه افتادند و آنگاه قطعه ای نواخت که همه به پایکوبی برخاستند و سرانجام آهنگی زد که جملگی به خواب رفتند…
فارابی در اواخر عمر نزد سیف الدوله حمدانی تقرب بسیار یافت و با وی به شام رفت و به سال 339 هجری در دمشق درگذشت و چنان که می نویسند پادشان شخصا بر جنازه او حاضر شد و نماز گزارد.
در کتاب موسیقی کبیر نسخه نگه داری شده در کتابخانه ملی قاهره نقشی از یک ساز موجود است که کاملا تازگی دارد. این ساز از ترکیب دو ساز چنگ و سنتور یا قانون ساخته شده و نامش شهرود است. فارمر عکسی را که از روی این نقش تهیه کرده در کتاب منابع موسیقی عرب خود چاپ کرده است…”
از ویدئوهای آموزشگاه موسیقی ملودی نیز دیدن نمایید