دستگاه راست پنجگاه
راست پنجگاه
راست پنجگاه، بررسی
قواعد تئوریک دستگاه راست پنجگاه کاملا مطابق با ماهور و بر اساس گام ماژور در موسیقی کلاسیک غربی است. اما نکته ای که در اجرای این دستگاه وجود دارد مشکل بودن اجرا در لحن و نیز توقف درجات است. چرا که کوچکترین خطا در توقف درجات و یا آغاز و… می تواند دستگاه را تبدیل به ماهور کرده و نوازنده از راستای اجرایی راست پنجگاه خارج شود. چه اینکه در آموزش ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی نیز دستگاه های نوا و راست پنجگاه آخرین دستگاه هایی هستند که به هنرجو آموزش داده خواهد شد.[ps2id id=’shur’ target=”/]
نمونه فایل صوتی- تصنیف در دستگاه راست پنجگاه
در صورتی که با تلفن همراه وارد شدید، جهت اجرای فایل صوتی بر روی listen in browser بر روی ابزار صوتی در پایین اشاره نمایید
از اساتید آموزشگاه موسیقی ملودی بیشتر بدانید
آنالیز و بررسی
نت های شاهد، آغاز، خاتمه، فرود، متغیر، توقف دستگاه راست پنجگاه
این بخش اخذ شده از کتاب ردیف سازی موسیقی ایران/نویسنده: رضا وهدانی/ بر اساس آنالیز ردیف آقا حسینقلی که ردیف ایشان منتسب به علی اکبرخان فراهانی است نوشته شده است.
در جدول فوق نت های اصلی به صورت نت گرد و نت های فرعی به صورت صفر ترسیم شده اند. گام راست پنجگاه همان گام ماهور است. کوک این دستگاه صدادهی راست پنجگاه را از ماهور جدا می کند به گونه ای که در رساله ها آمده است راست مقامی مستقل و پنجگاه گوشه ای جداگانه بوده است. امروز این دو نام با یکدیگر در گام ماهور تجمیع شده است. به همین دلیل تن شناسی گام راست پنجگاه مانند گام ماهور است.
اهمیت دستگاه راست چنجگاه به مد گردی های پی در پی آن مانند دستگاه نوا به دستگاه های دیگر و مقام های دیگر است. شیوه نوازندگی راست پنجگاه و نوا را در قدیم مرکب خوانی نیز می گفته اند.
با ما از طریق لینک زیر در ارتباط باشید
آنالیز:
درآمد راست:
از نت شاهد شروع می شود و روند ملودی آن به شیوه دستگاه نوا است سپس بلافاصله نت دوم اهمیت نت شاهد را به خود اختصاص می دهد و بلافاصله با استفاده از فرود مخصوص این دستگاه که خاتمه آن معروف است به بال کبوتر خاتمه پیدا می کند.(اجرای بال کبوتر فا دو دو است که فقط مخصوص ملودی سازی است نه آوازی این فرم در نوا و نوروزها هم مورد استفاده قرار می گیرد)
چهارمضراب:
در میزان ضرب شش شانزدهم مانند دستگاه نوا با اختلافاتی در خور گام راست پنجگاه اجرا می گردد. در خاتمه چهارمضراب بلافاصله با درآمد کوچکی برای اجرای زنگ شتر ادامه می یابد.
زنگ شتر:
از درجه دوم در میزان ضرب دو چهارم با مضراب دراب و تک شروع می شود و بلافاصله برگشت آن روی شاهد راست پنجگاه مشهود است. فرود زنگ شتر همان فرود راست پنجگاه است.
نغمه:
با ضرب سه چهارم در هجده میزان آغاز و سپس با ملودی بدون ضرب به شاهد این دستگاه بر می گردد و با استفاده از فرود راست پنجگاه خاتمه این دستگاه را گویا است.
روح افزا:
از درجه پنجم شروع شده و به ترتیب در روند ملودی روی درجات چهارم سوم دوم و اول ایست موقت دارد. ملودی دوم به همین روال است و شروع ملودی سوم شبیه به درآمد قبلی است. پس از اوج با تحریر پایین رونده تغییر مد کوتاهی است که با استفاده از پرده لا کرن(در این گام) ملودی شبیه به رهاب داریم و بلافاصله در روند ملودی با یک حرکت زیبا از لا بکار استفاده می شود و به تونیک این دستگاه رجعت می کنیم.
پروانه:
از درجه سوم شروع می یشود و با استفاده از فرود این دستگاه خاتمه را اعلام می کند. لازم به تذکر است نغمه پروانه از مکررات لازم و جزء لاینفک این دستگاه است. تمامی روند ملودی شماره های پنج و شش برای آماده سازی ذهنیت شنونده در ارای پنجگاه است.
پنجگاه:
ملودی پنجگاه کاملا در شور سل با درآمدی شبیه به درآمد زابل سه گاه روی درجه هفتم معکوس گام شور سل ایست موقت دارد و از همان نت با مضراب معروف دراب و تک به پرده حجاز می رود سپس در اوج حجاز خودنمایی می کند و از اوج حجاز فرود به حجاز و از حجاز با استفاده از ملودی قرینه ملودی فرود این دستگاه به تونیک دستگاه رجعت و با استفاده از فرود مخصوص این دستگاه خاتمه را گویا است.(…گردش کار پنجگاه در شور سل ابوعطا حجاز و اوج است که برگشت به این دستگاه می کند. اهمیت مدگردی های این دستگاه در همین روند است)
عشاق:
در شور سل با درآمدی شبیه به درآمد زابل سه گاه روی پرده های شور سل ملودی شبیه به رهاب را گویا است که با استفاده از برگشت به عراق به اوج می رود و با چهارمضراب به وزن شش شانزدهم در عراق خودنمایی می کند. با بهره گیری از روند خاتمه دستگاه نوا(بال کبوتر) روی ردجه چهارم گام شور سل خاتمه می یابد. در واقع خاتمه عشاق به طریقی که معروض افتاد این امکان را می دهد که از این پس در گام سه گاه فا باقی بمانیم.
زابل:
از زابل وارد سه گاه فا می شویم. بیات عجم- محیر- منصوری- بهرنور- مبرقع در گام سه گاه فا معروق به سه گاه لا کرن باقی می مانند.
سپهر:
پل ارتباطی بین سه گاه فا و فرود کامل به راست پنجگاه است روند ملودی سپهر از اوج به شیوه فرود عراق با استفاده از ملودی قرینه فرود این دستگاه خاتمه را گویا است. از اهمیت نغمه سپهر این است که پس از فرود به راست پنجگاه زمینه را برای اجرای عراق آماده می سازد.
عراق:
شروع عراق در این دستگاه با شروع عراق در دستگاه ماهور متفاوت است. در این دستگاه از اکتاو و در ماهور از درجه پنجم گام شروع می شود. شرح نغمه عراق در این دستگاه عینا شرح نغمه عراق در دستگاه ماهور است.
محیر:
به شکل قرینه ای (برشو) به نت شروع عراق برگشت می نماید. در واقع محیر پل ارتباطی مابین عراق و آشورآوند به حساب می آید.
آشورآوند:
بعد از عراق آشورآوند اوج این دستگاه است. همان گونه که در دستگاه سه گاه و چهارگاه بعد از مخالف مغلوب اوج دستگاه سه گاه و چهارگاه است.
اصفهانک:
نام و روند ملودی آن یکی است. ملودی کوتاه ضربی اصفهانک در ضرب میزان شش هشتم در واقع مد گردی است به اصفهان فا.
حزین:
در یک قالب کوتاه و حزن انگیز به شکل کمتر و بیشتر مکرر در نفت بند مدکری است از اصفهان فا به عراق این دستگاه که زمینه را برای اجرای نغمه زنگوله آماده می کند.
زنگوله:
به وزن های چهار چهارم- دو چهارم و سه چهارم از پرده عراق علی رغم ملودی حزین خیلی خوشحال رقص کنان در پرده عراق خودنمایی می کند سپس وسیله پل ارتباطی می بکار و می بمل در برگشت به این دستگاه با استفاده از ملودی به نام شوشتری گردان زمینه را برای فرود کامل به دستگاه مهیا و خاتمه را گویا است.
نوروز صبا- نوروز عرب- نوروز خارا: (به توضیحات آنالیز گام همایون توجه نمایید)
به طور کلی این گوشه ها در گام همایون دو خودنمایی می کنند. نوروز عرب و نوروز صبا از چهارم گام همایون دو شروع می شود. مد گردی زودگذری به عشاق و برگشت به صافهان دارد و سپس با یک گردش ملودی زیبا مدگردی به راست پنجگاه و بلافاصله با فرود معکوس مجددا به نوروز مدگردی می کند نت و چهارم گام همایون دو را شاهد می گیرند.
نوروز خارا:
از سوم گام همایون با استفاده از ملودی زنگوله و تحریر دست نگار خودنمایی می کند سپس با تحریر دراب سوم مدگردی به راست پنجگاه و بلافاصله با فرود معکوس مجددا به نت درآمد نوروز مثل دو نوروز قبل نت چهارم گام همایون دو را شاهد می گیرد.
نفیر- ابوالچپ- راوندی- لیلی و مجنون- طرز:
(شرح گوشه های نفیر- ابوالچپ- راوندی- لیلی و مجنون- طرز در دستگاه همایون به طور مفصل آمده است). …ابوالچپ- راوندی- لیلی و مجنون- طرز در گام همایون خودنمایی می کنند سپس وسیله ملودی زیبای پروانه که جزو لاینفک این دستگاه است فرود را به راست پنجگاه عملی می گرداند و مد گردی های زود گذر نوروز عرب- نوروز صبا- نوروز خارا و نفیر گوش را آماده شنیدن ماوراءالنهر می کند.
ماوراءالنهر- راک عبدالله- راک هندی:
در پرده عشاق اصفهان فا دارای سه فرم ملودی است که هر سه فرم جداگانه به اصفهان فا رجعت و زمینه را برای اجرای راک عبدالله و راک هندی آماده می سازد(شرح این دو گوشه به تفسیر در دستگاه ماهور آمده است)
فرود:
مثل همیشه پروانه و فرود پایان این دستگاه را اعلام می دارند. یکی از راه هایی که می توان ردیف سنتی را به حافظه سپرد اینگونه تفسیر است که مذکور افتاد.( از شرح بعضی از گوشه ها در دستگاه نوا و این دستگاه خودداری گردیده و علت آن نگارش همانا تحلیل گوناگونی است که در دستگاه های دیگر انجام شده است)
[باید توجه نمود که به صورت ظاهری و خصوصا در حوزه درآمد تنها در تغییر نت توقف یا ایست می تواند دستگاه را تبدیل به ماهور و یا راست پنجگاه نماید. لذا درجه دوم در دستگاه راست پنجگاه و نحوه استفاده از آن بسیار مهم می باشد.][ps2id id=’gooshe’ target=”/]
گوشه های دستگاه راست پنجگاه به روایت های مختلف
ردیف میرزاعبدالله(به روایت نورعلی برومند):
1- درآمد راست 2- درآمد زنگ شتر 3- زنگوله صغیر و کبیر 4- نغمه 5- خسروانی 6- روح افزا 7- پنجگاه 8- سپهر 9- عشاق 10- نیریز 11- بال کبوتران 12- بیات عجم 13- بحر نور 14- قرچه 15- مُبَرقع 16- طرز 17- ابول چپ 18- لیلی و مجنون 19- راوندی 20- نوروز عرب 21- نوروز صبا 22- نوروز خارا 23- ماوراء النهر 24- نفیر 25- فرنگ
ردیف آقا حسینقلی(به روایت علی اکبر شهنازی):
1- درآمد 2- چهارمضراب 3- زنگ شتر 4- نغمه 5- روح افزا 6- پروانه 7- پنجگاه 8- عشاق و چهارمضراب عشاق 9- زابل 10- بیات عجم 11- محیر 12- منصوری 13- بحر نور 14- مبرقع 15-سپهر 16- عراق 17- محیر 18- آشوروند 19- اصفهانک 20- حزین 21- زنگوله 22- شوشتری گردان 23- فرود 24- نوروز عرب 25- نوروز صبا 26- نوروز خارا 27- نفیر 28- ابوالچپ 29-راوندی 30- لیلی و مجنون 31- طرز 32- پروانه 33- ماوراءالنهر 34- راک عبدالله 35- راک هندی 36- فرودآور 37- پروانه 38- نیریز صغیر 39- فرودآور 40- پروانه و فرود
ردیف آوازی عبدالله دوامی:
1- درآمد اول 2- درآمد دوم 3- پنجه شعری 4- روح افزا 5- پنجگاه 6- راست 7-پروانه 8- نغمه 9- تحریر زیر و رو 10- سپهر مکرر 11- بیات عجم 12- محیر 13- قرچه 14- عشاق 15- سپهر 16- نیریز 17-مبرقع 18- طرز 19- لیلی و مجنون 20- ماوراءالنهر 21- ماوراءالنهر نوع دیگر 22- راک 23- صفیر 24- راک عبدالله 25- راک کشمیر
ردیف آوازی محمود کریمی:
1- درآمد 2- پروانه 3- نغمه 4- روح افزا 5- نیریز 6- پنجگاه و سپهر 7- عشاق 8- بیات عجم- بحر نور – قرچه- مبرقع- سپهر – فرود 9- عراق-محیر – نهیب-حزین-آشور-فرود 10- طرز 11- لیلی و مجنون 12- راک هندی و صفیر راک 13- راک عبدالله 14- راک کشمیر
ردیف موسی معروفی:
1- درآمد اول 2- چهارمضراب 3- درآمد دوم 4- زنگ شتر 5- زنگوله صغیر و کبیر 6- پروانه 7- نغمه 8- خسروانی 9- روح افزا 10- نیریز 11- پنجگاه 12- سپهر 13- عشاق 14- زابل 15- بیات عجم 16- بحر نور 17- قرچه 18- مبرقع 19- سپهر 20- نهیب 21- عراق 22- محیر 23- آشور 24- اصفهانک 25- حزین 26- کرشمه 27- زنگوله 28- پروانه 29- طرز 30- نغمه طرز 31- آواز طرز 32- ابول الچپ 33- لیلی و مجنون 34- نوروز عرب 35- نوروز صبا 36- نوروز خارا 37- نفیر و فرنگ 38- ماوراءالنهر 39- راک 40- نغمه راک 41- صفیر راک 42- راک هندی 43- چهارمضراب 44- راک کشمیر 45- راک کشمیر قسم دیگر 46- راک عبدالله 47- حربی 48- رنگ شهر آشوب
ردیف ابوالحسن صبا:
1- چهارمضراب 2- چهارمضراب دوم 3- درآمد اول 4- درآمد دوم(پنجه شعری) 5- زنگوله 6- پروانه(بال کبوتران) 7- نغمه 8- خسروانی 9- روح افزا 10- نیریز 11- پنجگاه 12- عشاق 13- بیات عجم 14- مبرقع 15- نهیب 16- کرشمه 17- طرز 18- ابوالچپ 19- لیلی و مجنون 20- نوروز عرب 21- نوروز صبا 22- نوروز خارا 23- نفیر و فرنگ 24- راک 25- صفیر راک
از اینستاگرام آموزشگاه موسیقی ملودی نیز دیدن نمایید