هفت دستگاه

در این بخش به بررسی هفت دستگاه موسیقی ایرانی پرداخته خواهد شد. البته سعی خواهد شد که توضیحات کاملی را در بیان هر دستگاه و یا آواز مربوطه ارائه کرد اما با وجود اختلاف آراء موجود در توضیحات و تفاسیر مربوطه، در این بخش تنها به یک منبع ” تئوری موسیقی فرامرز پایور” اکتفا خواهیم کرد. گرچه لازم به توضیح است برخی از تعاریف به صورت تخصصی بیان شده است که در بحث فنی چاره ای جز بکار بردن این عبارات فنی نیست اما در ادامه مطلب سعی شده است تا توضیحات غیر تخصصی نیز در حد توان برای مخاطبین عنوان و شرح داده شود.

هفت دستگاه موسیقی ایرانی

البته لازم به توضیح است که بنا به اختلاف نظرات مختلف در بیان نت های شاهد، آغاز، خاتمه، فرود، ایست ، متغیر- هر دستگاه، تنها به بیان مختصری از این نت های مهم پرداخته خواهد شد و از تفسیر آن در این بخش خودداری می گردد. یکی از دلائل این اختلاف نظر از تفسیر تنها یک ردیف که معمولا ردیف میرزاعبدالله است ناشی می شود. به بیان دیگر نت آغازین در یک دستگاه بنا به یک روایت نت الف است و در روایت دیگر نت ب، نتیجتا تفسیر این نت ها در هر ردیف مختلف می باشد. اما نکته مهم این خواهد بود که فضای مدال یا به بیان ساده تر در توضیح شنیداری، فضای شنیداری و احساسی که از یک دستگاه و یا آواز استخراج و اخذ می گردد در تمام ردیف ها یکسان بوده و اختلاف نظری در آنها نیست.

گام یا سیستم مدال

همچنین در توضیح این نکته در فهت دستگاه موسیقی ایرانی که آیا تفسیر و آنالیز ردیف می بایست بر اساس تعریف گام (منطبق با تئوری موسیقی غربی) صورت گیرد و یا بر اساس سیستم مدال بدون دخالت مبحث گام در تعریف دستگاه خود نیز جای اختلاف نظر است. برای بیان راحتتر این عنوان، ذکر مثالی آورده خواهد شد: آیا دستگاه مثلا شور به طور کلی از هشت نت تشکیل شده است که دارای نت های متغیر، شاهد و… ثابتی هستند و گوشه های مختلف بنا به تعریف مدال، حرکت هایی را در این هشت نت انجام می دهند؟ و یا به طور کلی تعریف دستگاه در سیستم گام جایی نداشته و گوشه ها به طور مستقل در سیستم مدال در بخش های تری کورد(شامل سه نت و دو فاصله) یا تتراکورد(شامل چهار نت و سه فاصله) و یا پنتاکورد(شامل پنج نت و چهار فاصله) حرکت و نمایش نت های خود را انجام خواهند داد؟ حال اگر در تعریف سیستم مدال قرار بگیریم نت های ایست یا شاهد و… هر گوشه می تواند تعریفی جداگانه داشته که در یک سیستم مدال بزرگتر به نام دستگاه خود را جای داده اند! تعاریف و تفسیرها در این مورد بسیار بوده و تفسیر این اختلاف نظر و حتی بیان نظر در این مورد مجالی در این بخش ندارد.

ادامه

این بخش تنها به شفافیت و رفع ابهامات کلی در سیستم نت نگاری و خصوصا در سیستم سرکلید دستگاه های ایرانی پرداخته و سعی خواهد شد تا جای ممکن از ورود به این تفاوت نگرش ها پرهیز کرده و بیانی کلی را مد نظر قرار دهد. همچنین در توضیح مختصر نت هایی با اسامی خاص در درجات یا نت های استعمال شده در هر دستگاه مانند نت متغیر یا فرود و… در زیر اشاراتی خواهد شد. اما لازم به توضیح است که در بیان این اسامی خاص، مجددا بحث سیستم مدال و یا گام مطرح شده و نمیتوان به طور قطع در تعاریف این اسامی از هر دو سیستم استفاده کرد. در زیر به توضیح مختصری از تعاریف این اسامی خاص می پردازیم:

درباره ما

نت شاهد:

همان درجه اول گام(اگر مبحث گام را در ارتباط با دستگاه بدانیم)

نت ایست یا توقف:

نتی است که می تواند در دستگاه ها و یا آوازهای مختلف و حتی در گوشه های مختلف در درجات مختلفی با توجه به نت شاهد ظاهر گشته و توقف کوتاه و یا حس تعلیق در آن درجه خاص در شنونده ایجاد کرده و سپس به نت(معمولا) شاهد ارجاع داده می شود.

نت آغاز:

همانطور که از اسم آن مشخص است نت آغازین هر دستگاه(در صورت مرتبط دانستن مبحث گام با دستگاه) می باشد که الزاما با نت شاهد یکی نیست.

نت فرود:

همانطور که از اسم آن مشخص است نتی است که برای فرود نهایی به مبداء از آن استفاده می شود. لازم به ذکر است معمولا برای رسیدن به نت فرود از جملات فرود و تعریف شده ای استفاده می گردد.

نت خاتمه:

نت خاتمه مشابهت زیادی با نت فرود دارد اما الزاما نت فرود نیست. رابطه این دو مانند رابطه نت آغاز با نت شاهد است.

وزیری

با توجه به سبقه تاریخی تفسیر هفت دستگاه موسیقی ایرانی برای مخاطبین و در زمان پهلوی اول و استمرار این بحث در زمان پهلوی دوم و در زمان علینقی وزیری، تئوری موسیقی ایرانی منطبق با تئوری موسیقی غربی توسط ایشان بنیان نهاده شد.( چرا که ایشان تحصیل کرده غرب بوده و تئوری موسیقی ایرانی را منطبق با نظریات و فرمول های موسیقی غرب به رشته تحریر در آورده اند). در این بخش به درست و یا غلط بودن نفس این کار نمی پردازیم چه اینکه اگر در بطن عملکرد آن وارد شویم دلایل عدیده ای از عدم تطابق فنی و صحیح در این شیوه به راحتی نمایان خواهد شد اما بنا به قاعده ای که توضیح هر چه روان تر باشد، تفسیر هفت دستگاه موسیقی ایرانی را منطبق بر آراء علینقی وزیری و بر اساس ماخذ تئوری موسیقی فرامرز پایور مطالبی را ارائه خواهیم کرد.

هفت دستگاه

این هفت دستگاه عبارتند از: شور – سه گاه – چهار گاه – نوا – راست پنجگاه – ماهور – همایون / البته لازم به ذکر است دستگاه شور به چهار آواز: ابوعطا – بیات ترک – افشاری و دشتی و دستگاه همایون به یک آواز به نام اصفهان منشعب می گردد که در هر بخش توضیحات هر دستگاه و یا آواز به تفسیر بیان خواهد شد. همچنین در بیان توضیحات شباهت نام های مقام با برخی از واژگان دستگاه، آواز و گوشه های (تعریف گوشه) مطبوع آنها توضیحات دیگری به تفسیر طلب خواهد کرد. اما در بیانی ساده باید گفت که این شباهت ها ریشه ای تاریخی و بسیار قدیمی داشته و در برخی موارد در عصر کنونی از لحاظ بحث فنی هیچ مشابهت ساختاری با یکدیگر نداشته و تنها در یک نام با یکدیگر ادغام شده اند. هرچند داخل شدن در این بحث بسیار حساس بوده و بیان نظر در این رابطه می باید بسیار با احتیاط صورت گیرد.

از اینستاگرام آموزشگاه موسیقی ملودی نیز دیدن نمایید